Z uwagi na powołanie Pełnomocnika Rządu do spraw społeczeństwa obywatelskiego (patrz załącznik poniżej) i zaprezentowanie programu dla rozwoju społeczeństwa obywatelskiego (patrz kolejny załącznik), w którym Pełnomocnik deklaruje „podniesienie rangi i wzmocnienie instytucji dialogu obywatelskiego”, warto pokusić się o przypomnienie kilku faktów z historii dialogu obywatelskiego na szczeblu centralnym.
Prehistoria
Dla porządku przypomnijmy w skrócie pierwsze formy dialogu rząd – organizacje pozarządowe po 1989 roku – od współpracy z poszczególnymi ministerstwami (np. pracy czy ochrony środowiska) po powołanie pełnomocnika prezesa RM ds. współpracy z organizacjami pozarządowymi, którą to funkcję pełnił w latach 1998–1999 jako minister prof. Zbigniew Woźniak. Po roku, w ramach reorganizacji w Kancelarii Premiera, zlikwidowano tę funkcję i powołano w tym obszarze doradcę – Agnieszkę Bogucką. Te formy współpracy zakończyły się wraz z wejściem w życie ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (UDPPiW). Tym, którzy chcieliby sobie przypomnieć tamte doświadczenia, proponuję lekturę „Trzeciego sektora w III Rzeczypospolitej”.
Rok 2004
Uchwalenie w 2003 r. UDPPiW i w konsekwencji powołanie RDPP kończyło ponad siedmioletni proces tworzenia systemowych ram współpracy administracji z organizacjami pozarządowymi. Rada, w ostatecznym kształcie powołana jako ciało doradcze przy ministrze ds zabezpieczenia społecznego, miała zapewnić sprawny dialog między administracją rządową i samorządową a sektorem obywatelskim.
Tu warto dodać, że równocześnie z powstaniem Rady (2004) mamy do czynienia z tworzeniem się, z jednej strony, Ogólnopolskiej Federacji Organizacji Pozarządowych (OFOP) jako wyniku wieloletniej dyskusji w sektorze na temat federalizacji, z drugiej – systemu instytucji ciał dialogu obywatelskiego (o tyle mocniejszych niż RDPP, że o funkcjach nie tylko doradczych, ale i monitorujących, z elementami udziału w podejmowaniu decyzji) w systemie Funduszy Europejskich – mowa oczywiście o komitetach monitorujących, sterujących i różnorodnych grupach i zespołach roboczych).
Wiele się wydarzyło
Jednak praktyka pierwszych pięciu lat funkcjonowania RDPP wykazała wiele niedociągnięć. W tezach do dyskusji , które napisaliśmy wówczas z Marzeną Mendzą-Drozd, zwracaliśmy uwagę, że sposób funkcjonowania RDPP – różnice w zakresie i skuteczności działania Rady Działalności Pożytku Publicznego I i II kadencji rodzą pytanie o ich przyczyny, z których nie wszystkie z pewnością dotyczą składu osobowego. Nieporozumienia na linii RDPP – administracja publiczna, których świadkami byli w ciągu ostatnich 2 lat nawet mniej uważni obserwatorzy, wyraźnie wskazują, że tak umocowanie Rady, jej kompetencje, jak i formy działania powołanego do jej obsługi Departamentu Pożytku Publicznego, wymagają zmian. Próbowaliśmy wtedy pokazać, że w Radzie próbuje się połączyć trzy zupełnie różne funkcje i że wymaga to zmian w jej funkcjonowaniu. Jedną z propozycji było umieszczenie Rady o kompetencjach reprezentacji przy KPRM. Po zmianach rządu Rada odzyskała możność działania, ale była to raczej wypadkowa dobrej woli przedstawicieli MPiPS i zaangażowania strony pozarządowej, bo w kwestii uporządkowania formalnego umocowania Rady w kolejnych nowelizacjach nie zrobiono nic.
Równocześnie wzmacniała się rola organizacji pozarządowych w komitetach monitorujących (KM). Po doświadczeniach perspektywy 2004-2006 udział organizacji w KM-ach wzmocnił się. Na szczeblu centralnym (przy KK NSRO – takim „komitecie komitetów”) powstała z inicjatywy OFOP-u Grupa robocza ds. społeczeństwa obywatelskiego, która umożliwiła współpracę przedstawicieli NGO i partnerów społecznych ze zwiazków zawodowych i organizacji pracodawców. Działalność na rzecz udziału organizacji w monitorowaniu funduszy doprowadziła do sformułowania 12 postulatów do projektu dokumentów dotyczących perspektywy 2014-2020. Postulaty te – przynajmniej częściowo – zostały uwzględnione w trakcie programowania.
Udało się też, choć trochę, wzmocnić rolę federacji w reprezentowaniu sektora – kto pamięta czasy wcześniejsze, wie, że to prawie rewolucja. Po pierwsze, pojawiły się konkursy, w których federację potraktowano jako formalne partnerstwo. Po drugie, uznano (m.in. w naborze na kandydatów do Rady Pożytku Publicznego i do komitetów monitorujących), że inaczej liczy się głos federacji niż pojedynczej organizacji. Po trzecie w końcu, w dokumentach rządowych pojawiły się wskazania, które zapewniały federacjom miejsce w ciałach dialogu (por. Rozdział z publikacji “Brakujace ogniwo”).
Rok 2015
Na przełomie lat 2014 i 2015 udało się nareszcie dopracować się– po raz pierwszy od roku 1989 – sposobu tworzenia rzeczywistej reprezentacji organizacji poprzez system wyborów do komitetów monitorujących na lata 2014-2020. Sposób ten – będący kompromisem pomiędzy propozycjami OFOP-u i RDPP oraz gotowością administracji – nie był doskonały (zresztą, który z systemów wyboru jest doskonały?), ale po raz pierwszy osłabił argument o braku reprezentatywności przedstawicieli NGO.
Przełożyło się to także na rolę NGO w nowym systemie monitorowania. Na poziomie centralnym w obszarze nadzoru nad wdrażaniem funduszy europejskich powołano Komitet Umowy Partnerstwa, w którym 1/3 stanowią partnerzy spoza administracji, z czego największą grupę stanowią reprezentanci trzeciego sektora (wskazani przez RDPP). Wywalczono, że przedstawiciel tych partnerów będzie zasiadał w prezydium KUP.
Jednym z ostatnich akordów dyskusji jest próba reformy działania Rady Działalności Pożytku Publicznego. Temat pojawiał się już od pewnego czasu, ale dopiero protest organizacji wobec trybu prac nad ustawą o Radzie dialogu społecznego doprowadził do otwarcia na dialog ze strony rządowej. W konsekwencji – przy współudziale dwóch ministerstw – Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej oraz Ministerstwa Gospodarki – zorganizowano debatę na temat przyszłości dialogu obywatelskiego, której elementem było (1) wzmocnienie reprezentatywności przedstawicieli NGO w RDPP, (2) wzmocnienie RDPP, (3) prace nad tworzeniem Rady Dialogu Obywatelskiego i być może, polskiej wersji komitetu ekonomiczno-społecznego – w analogii do Europejskiego Komitetu Społeczno-Ekonomicznego (to na to wydarzenie powołuje się Pełnomocnik ds. społeczeństwa obywatelskiego (patrz załącznik).
W efekcie w Sejmie poprzedniej kadencji udało się jeszcze uchwalić nowelizację ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, w której stworzono możliwość zwiększenia udziału organizacji pozarządowych w strukturze Rady (może być ich więcej niż połowa liczby członków), w rozporządzeniu pozostawiono zaś furtkę do kooptacji nowych członków Rady. To tylko szansa w kierunku proponowanych zmian. Jednak w ustawie stworzono jeszcze jeden element obligatoryjnego dialogu na szczeblu centralnym – programy współpracy w poszczególnych resortach, co pozwala liczyć na to, że dobre praktyki z prehistorii wrócą do resortów. O tych doświadczeniach np. w publikacji “Programy dla zmiany”.
Nowe otwarcie
Teraz czekamy na pierwsze decyzje nowej władzy. Co z RDPP? Jak będzie umiejscowiona? W jaki sposób i czy zostanie rozszerzony jej skład? Co z programami współpracy w ministerstwach? Jaka będzie rola organizacji w monitorowaniu funduszy europejskich? Jaką rolę w koncepcji władzy będą miały formalne federacje? To wszystko wyjaśni się pewnie niebawem. Pierwsze spotkanie Rady z nowym współprzewodniczącym ze strony rządowej ministrem Krzysztofem Michałkiewiczem już 18 lutego. O wszystkim będziemy informować.
Załączniki:
Na podstawie art. 10 ust. 1 i 4 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o Radzie Ministrów (Dz. U. z 2012 r. poz. 392 oraz z 2015 r. poz. 1064) zarządza się, co następuje:
§ 1. 1. Ustanawia się Pełnomocnika Rządu do spraw społeczeństwa obywatelskiego, zwanego dalej „Pełnomocnikiem”.
2. Pełnomocnikiem jest sekretarz lub podsekretarz stanu w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów.
§ 2. Do zadań Pełnomocnika należy przygotowanie narodowego programu rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, monitorowanie wdrażania programu, koordynowanie i monitorowanie współpracy organów administracji rządowej z sektorem organizacji pozarządowych i innych instytucji obywatelskich.
§ 3. 1. Pełnomocnik wykonuje swoje zadania we współdziałaniu z właściwymi organami administracji rządowej, które są zobowiązane do współpracy i udzielania pomocy Pełnomocnikowi, w szczególności przez udostępnianie mu informacji i dokumentów niezbędnych do realizacji jego zadań.
2. Pełnomocnik, w celu właściwej realizacji powierzonych mu zadań, może podejmować współpracę z organami jednostek samorządu terytorialnego i organizacjami pozarządowymi.
§ 4. Pełnomocnik przedstawia Radzie Ministrów półroczne sprawozdanie ze swojej działalności.
§ 5. Pełnomocnik w zakresie powierzonych mu zadań może zlecać przeprowadzanie badań i ekspertyz.
§ 6. Obsługę merytoryczną, organizacyjno-prawną, techniczną i kancelaryjno-biurową zapewnia Pełnomocnikowi Kancelaria Prezesa Rady Ministrów.
§ 7. Wydatki związane z działalnością Pełnomocnika są pokrywane z budżetu państwa z części, której dysponentem jest Kancelaria Prezesa Rady Ministrów.
§ 8. Rozporządzenie wchodzi w życie z dniem ogłoszenia.
PREZES RADY MINISTRÓW
BEATA SZYDŁO
Program dla rozwoju społeczeństwa obywatelskiego
Pomimo wielu pozytywnych przykładów społecznikowskiego zaangażowania, instytucje społeczeństwa obywatelskiego w Polsce wciąż mają charakter enklawowy i są̨ jednymi z najsłabszych i relatywnie najmniej licznych w Europie. Także wskaźniki partycypacji obywatelskiej i kapitału społecznego są na końcu statystyk europejskich. Większość prodemokratycznych i aktywizujących funkcji sektora obywatelskiego, szczególnie takich jak funkcja kontrolna wobec władzy, partycypacja obywatelska w procesach podejmowania decyzji politycznych czy funkcja ekspercka, wymaga wzmocnienia. Wzmocnienia potrzebują także instytucje dialogu obywatelskiego i społecznego. Sektor obywatelski w Polsce powinien być realnym, równoprawnym partnerem w życiu publicznym i społecznym dla znacznie silniejszych sektorów władzy politycznej, ekonomicznej, medialnej czy samorządowej.
Reforma sektora instytucji obywatelskich wymaga wprowadzenia – w ścisłym dialogu z jak najszerszymi środowiskami pozarządowymi – kilku ważnych zmian prawno-ustrojowych, których długofalowym celem jest usprawnienie działalności oraz zwiększenie podmiotowości instytucji społeczeństwa obywatelskiego. Te propozycje zmian to m.in.:
Powołanie Pełnomocnika Rządu do spraw społeczeństwa obywatelskiego. Wprowadzenie tej zmiany pozwoli na podniesienie rangi sektora obywatelskiego oraz poprawę̨ koordynacji działań́ w zakresie pożytku publicznego, rozproszonych dziś́ w różnych instytucjach. Umieszczenie Pełnomocnika w randze sekretarza stanu w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów, a zatem w najbliższym otoczeniu Rządu, pomoże usprawnić́ międzyresortowy obieg informacji oraz poprawić międzyresortową „pamięć instytucjonalną” w zakresie dialogu obywatelskiego.
Podniesienie rangi i wzmocnienie instytucji dialogu obywatelskiego. Wpisuje się ona tym samym w niezwykle ważną̨ i aktualną debatę̨, która rozpoczęła się w III sektorze m.in. w związku z powołaniem Rady Dialogu Społecznego, a której przedmiotem jest reforma Rady Działalności Pożytku Publicznego i konieczność́ wyłonienia ciała możliwie najpełniej reprezentującego sektor pozarządowy.
Nowelizacja ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie z zamiarem jej większego otwarcia dla organizacji słabszych i mniejszych, takich jak stowarzyszenia zwykłe, lub dla nowych zjawisk, takich jak ruchy miejskie oraz wiejskie, uproszczenie procedur i zwiększenie przejrzystości działań organizacji.
Ważnym elementem reformy sektora powinny być́ również̇ zmiany w obszarach edukacji obywatelskiej oraz mediów publicznych i obywatelskich, których funkcjonowanie jest przedmiotem głębokiej troski wielu środowisk w Polsce, a które są istotne dla kształtowania się̨ tożsamości narodowej oraz postaw odpowiedzialności obywatelskiej. Propozycje zmierzające do poprawy stanu oświaty obywatelskiej to:
Wspieranie systemu formalnej i nieformalnej edukacji obywatelskiej i wychowania patriotycznego, realizowanego przy współudziale sektora obywatelskiego i z racjonalnym wykorzystaniem istniejącej infrastruktury edukacyjno-kulturalnej (szkoły, przedszkola, biblioteki, domy kultury itp.). Umożliwienie dostępu do tanich lub bezpłatnych usług prawnych i obywatelskich poprzez wsparcie dla pozarządowych instytucji pomocy prawnej i obywatelskiej oraz wspieranie rozwoju ogólnopolskich sieci porad i interwencji tego typu.
Powołanie specjalnych redakcji programów obywatelskich we wszystkich mediach publicznych.
Stworzenie programu wsparcia mediów obywatelskich (lokalnych i internetowych).
Proponowany jest również szereg zmian, których zamierzeniem jest usprawnienie i ułatwienie działania III sektora. Są̨ to między innymi:
Rozwiązania legislacyjne zmierzające w kierunku poprawy działania mechanizmu 1% oraz programów współpracy międzysektorowej.
Wzmocnienie obowiązków samoregulacyjnych sektora obywatelskiego, w tym wymagań́ transparentności finansowej.
Zmniejszenie obciążeń́ biurokratycznych sektora przy zachowaniu zasad jego transparentności, w szczególności wprowadzenie ułatwień́ w prowadzeniu rachunkowości i sprawozdawczości.
Zaproponowany zostanie również szereg rozwiązań programowych mających na celu zwiększenie instytucjonalnej sprawności zorganizowanych form społeczeństwa obywatelskiego, ich niezależności, poprawę profesjonalizmu działania przy jednoczesnym zachowaniu ich obywatelskiego charakteru:
Powołanie Polskiego Korpusu Solidarności, na wzór amerykańskiego Ameri Corps oraz Korpusu Pokoju, we współpracy z centrami wolontariatu i innymi aktywnymi obecnie w tej dziedzinie organizacjami pozarządowymi, działającego zarówno w kraju, jak i za granicą, w celu realizacji zadań́ cywilizacyjno-rozwojowych, aktywizacyjnych, solidarnościowych oraz reaktywacji i wsparcia etosu społecznikowskiego.
Rozwój i wzmocnienie Funduszu Inicjatyw Obywatelskich ze szczególnym uwzględnieniem wyrazistego skoncentrowania interwencji państwa w obszarach, które niosą największy potencjał zmiany społecznej polegającej na upodmiotowieniu społeczeństwa obywatelskiego (np.: partycypacja obywatelska, działalność strażnicza, edukacja obywatelska) oraz zwiększenia przejrzystości procedur selekcji projektów, ich monitorowania i ewaluacji.
Utworzenie Funduszu Inicjatyw Edukacyjnych wspierającego tworzenie i rozwój małych szkół kreujących innowacyjne formy kształcenia oraz wzmacniającego grupy rodziców w gminach, w których likwidowane są̨ placówki szkolne.
Wprowadzenie Funduszu Grantów Instytucjonalnych, którego zadaniem byłoby wsparcie społeczeństwa obywatelskiego na drodze do wszechstronnego rozwoju poprzez wypracowanie i wdrożenie systemowych rozwiązań służących wzmocnieniu i podniesieniu jakości działania całego sektora pozarządowego.
Stworzenie Programu Multiplikacji Dobrych Praktyk, polegającego na ustaleniu priorytetów potrzeb i problemów społecznych (bieda, bezrobocie, marginalizacja społeczna, bierność́ kulturowo-obywatelska itp.) oraz na wyborze modelowych projektów sektorowych (dobrych praktyk, innowacji społecznych), które najlepiej je zaspokajają̨ i rozwiązują̨, a następnie na realizacji projektów multiplikacyjnych.
Zwiększenie zasięgu oddziaływania instytucji ekonomii społecznej – m.in. renowację instytucji spółdzielczych.
Wprowadzenie programów rewitalizacji Ochotniczych Straży Pożarnych i Kół Gospodyń Wiejskich, obywatelskiej aktywizacji sieci „Orlików” oraz programu rozwoju Uniwersytetów Ludowych.
W celu efektywnego zarządzania tymi programami warto rozważyć́ powołanie Narodowej Agencji Programów Obywatelskich, która na wzór komisyjnej Agencji Wykonawczej (EACEA) obsługiwać́ będzie wszystkie programy wspierające trzeci sektor, w tym także realizowane w ramach funduszy strukturalnych, zwiększając wartość́ środków finansowych przeznaczonych na wsparcie sektora przy jednoczesnym dbaniu o specyfikę̨ sektora, zachowaniu jego niezależności, zwiększaniu innowacyjności i trwałości form wsparcia.
