Co powinieneś wiedzieć o towarzystwach trzeźwościowych?

W ramach dyskusji nad Strategiczną Mapą Drogową, a szczególnie nad priorytetem  edukacja na rzecz aktywizacji obywatelskiej, zastanawialiśmy się przede wszystkim „Co każdy (nie tylko społecznik) wiedzieć powinien?”. W tym kontekście w ramach Partnerstwa nr 1 (podejmującego działania na rzecz pozytywnego nastawienia społecznego do działalności obywatelskiej, promowania i doceniania społeczników i odbudowania tradycji społecznikowskich) podjęliśmy inicjatywę O więcej niż niepodłegłość, której celem jest – w ramach dyskusji toczących się przy okazji setnej rocznicy odzyskania niepodległości – pokazanie niedocenianej roli inicjatyw społecznych. Ale nie chodzi nam o propagandowe hasła i chwytliwe tematy. Jesteśmy przekonani, że dopiero posiadając  odpowiednią wiedzę, możemy z przekonaniem dopominać się o należne miejsce organizacji – dziś nazywanych pozarządowymi – w naszej historii i współczesności. Bo wiele z tego, co osiągają organizacje, widać dopiero w perspektywie czasowej dłuższej niż strategie biznesowe czy nawet – ograniczone kadencjami – projekty polityczne. Zmiany, o które walczą organizacje, dokonują się w perspektywie lat, czasem nawet kilkudziesięciu.

Zaczynamy od ruchu społecznego, który – jak twierdzi Stefan Bratkowski – przygotował masy chłopskie do stania się narodem, który był na tyle silny, by w pierwszych latach II Rzeczypospolitej doprowadzić do uchwalenia słynnego lex Moczydłowska (ograniczenia dostępu do alkoholu – bo by przegłosować pełną prohibicję, zabrakło im… jednego głosu). Nie znajdziecie jednak o nim wzmianki w „Zarysie historii dobroczynności i filantropii w Polsce” Ewy Leś. Nie znajdziecie ani słowa w „Warszawskim ruchu społecznikowskim” Tadeusza W. Świątka i Rafała Chwiszczuka. Opracowania kościelne z kolei ograniczą się do inicjatyw związanych z Kościołem.  Dla wielu zresztą będzie to nie tyle element historii organizacji pozarządowych, co jedynie fragment historii ruchu trzeźwościowego (dziś najczęściej kojarzonego z grupami AA, które do Polski dotarły właściwie pod koniec lat 50. XX wieku, a w Stanach Zjednoczonych powstały po zakończeniu prohibicji – czyli długo po największych sukcesach ruchów abstynenckich).

Co w tym ciekawego?

Jeżeli kogoś nie interesuje historia, czyli to

• jak myśleli i działali ludzie dwieście, sto lat temu
• jak często uważali za pewniki to, co później okazywało się oczywistą bzdurą,
• jak łatwo dzielili się na wrogie obozy w kwestiach, które dziś wydają się bez znaczenia,
• ale również jak często robili rzeczy, które dla nas dziś są odkrywcze i nowatorskie,

to pewnie nie znajdzie motywacji, by z sukcesów i błędów społeczników sprzed ponad lat stu wyciągać wnioski dla dzisiejszej aktywności i to w dziedzinach niezwiązanych z promocją trzeźwości. Jednak przynajmniej kilka faktów znać powinien.

grafika przygotowana na zlot w Niepołomicach 2018

Co wiedzieć trzeba?

1. Ruch abstynencki w Polsce (1800-1920) rozwijał się równolegle do ruchu abstynenckiego w Stanach Zjednoczonych, wiele wskazuje, że miał, oprócz własnych tradycji, wspólne korzenie (inspiracje w działalności Benjamina Rusha) z ruchem amerykańskim. Był też – mimo wyraźnej specyfiki polskiej – związany z europejskimi ruchami abstynenckimi, często czerpiąc inspirację m.in. z krajów niemieckich. Dodatkowo efektem obu ruchów (w Ameryce i Polsce) było uchwalenie, mniej więcej w tym samym czasie, ustaw prohibicyjnych (w Polsce restrykcyjna ustawa nie przeszła, ale wprowadzono znaczne ograniczenia w handlu dzięki Lex Moczydłowska). Pozwala to na analizy porównawcze dotyczące różnych form samoorganizacji, ideowych motywacji, metod działania i skuteczności ruchu społecznego.
2. Dodatkowo historia działań trzeźwościowych pokazuje, jak różnie wyglądała działalność społeczna i dynamika ruchu społecznego nie tylko w trzech zaborach, ale także w poszczególnych prowincjach. Daje to podstawy do twierdzenia, że historii działalności społecznej nie da się opisać z perspektywy krajowej, ale raczej powinna być próbą analizy indukcyjnej, gdzie badanie poszczególnych organizacji i poszczególnych środowisk lokalnych może być dopiero podstawą do ogólnych wniosków. Historia dzieje się lokalnie.
3. Konieczne jest wspólne interpretowanie inicjatyw religijnych, kościelnych, zakonnych czy świeckich. Tendencja do traktowania ich jako „osobnych historii” – co widać na przykładzie ruchu trzeźwościowego – musi prowadzić do przekłamań. Rozwiązywanie problemów społecznych dokonuje się przez różnorodne (czasem zwalczające się) inicjatywy, ale efekt jest zawsze wypadkową różnych działań i inicjatyw.
4. Historia ruchu trzeźwościowego pokazuje też w sposób bardzo wyraźny, że zmiany w działalności społecznej dokonują się długofalowo, a szybkie – wydawałoby się, skuteczne – metody mogą pociągać za sobą nieprzewidywalne efekty dodatkowe (np. skutki działań kościelnych towarzystw trzeźwości dla budowania samoświadomości chłopów, ale też ich wpływ np. na galicyjską rabację).
5. Działalność społeczna jest działalnością zbiorową. Oczywiście są liderzy, ale organizacje i ruchy działają dzięki setkom osób zaangażowanych. Rozprzestrzeniają się (np. przekraczając granice) często w niekontrolowany i zaskakujący sposób. Mówienie więc o szczególnie znanych osobach, nie wspominając o tych, dzięki którym mogły one działać, jest niesprawiedliwe. Sukcesy naprawdę mają wielu ojców i wiele matek. Bractwa trzeźwości zyskiwały zakorzenienie i siłę lokalną dzięki księżom takim, jak ks. Jan Alojzy Ficek, ale to zakonnicy – najpierw franciszanin  Stefan Brzozowski, a później jezuici z Karolem Antonowiczem na czele – pomogli im (dzięki misjom) rozprzestrzeniać się na inne gminy. Warto zwrócić uwagę, że swoistą formą kontynuowania misji – tyle, że świeckich – były wykłady (taką szeroką działalność wykładową prowadzili choćby Zofia Daszyńska-Golińska czy Augustyn Wróblewski) czy objazdowe wystawy „antialkoholowe”.

Z historii ruchu abstynenckiego, a szczególnie z konkretnych jego doświadczeń, można wyciągnąć jeszcze wiele innych wniosków, które mogą być podstawą refleksji dzisiejszych społeczników. Można i chyba trzeba o tym dyskutować, ale trzeba jednak zacząć od pewnych podstaw. Stąd propozycja uporządkowania tej wiedzy. Zachęcam do komentowania i  uzupełniania:

Notatki do wykładu „Polskie organizacje trzeźwościowe” na historia.ofop.eu