(29) Kwestia sądów obywatelskich w Warszawie to ciekawy rozdział samoorganizacji społecznej i efekt pracy licznych organizacji społecznych, m.in. Towarzystwa Prawniczego w Warszawie, Koła Prawników Polskich, Kasy Adwokackiej… Sądy, mimo że funkcjonowały tylko kilka tygodni, odegrały ważną rolę. Mówił o tym na ostatnim zebraniu ogólnym Sądownictwa Obywatelskiego 10 września 1915 r. sędzia Sądu Głównego Oskar Szefler:
„ Koledzy!
Polskie Sądy Obywatelskie zrodziły się prawie samorzutnie, skoro tylko powstała możność ich istnienia w skutek opuszczenia Warszawy przez władze rosyjskie. Czyniły zadość konieczności społecznej, a pracowały z natężeniem i najlepszą wolą; chociaż więc trwały wszystkiego miesiąc i dni kilka, otoczyła już sądy te atmosfera zaufania, swojskości i ciepła. To też, gdy dziś istnieć przestają w skutek rozporządzenia władz niemieckich, doświadczamy uczucia, że tracimy na teraz coś z nas samych, coś, co nam jest bliskie i drogie.
Inicjatywa i organizacja Sądów Obywatelskich wyszła od szczupłego grona kolegów, którzy czuwali,
upatrzyli chwilę i dokonali rzeczy dobrej i społecznie doniosłej. Więc przed opuszczeniem tych progów należą się gronu temu od nas wszystkich wyrazy szczerego uznania i podzięki. Składam je w ręce kolegi Makowskiego i towarzyszów“.
Dodajmy za Rappaportem, że “w czasie, gdy te serdeczne słowa żegnały Sądownictwo Obywatelskie w wielkiej sali narad Pałacu Rzeczypospolitej, — obok, ponad schodami wejściowemi, kończono wmurowywać pamiątkową dla żyjących i przyszłych pokoleń polskich tablicę: „POLSKIE SĄDY OBYWATELSKIE URZĘDOWAŁY OD DNIA 5 SIERPNIA DO 11 WRZEŚNIA 1915”.
Sądy w Królestwie
To, co wydarzyło się w Warszawie, miało swoje odzwierciedlenie także i w innych regionach Królestwa Polskiego. Pierwsze sądy obywatelskie powstawały już w sierpniu 1914 roku w Zagłębiu Dąbrowskim. Warto za „Kurjerem Zagłębia” podać podstawy działania tamtejszego sądu w Sosnowcu: „Zorganizowanie sądu obywatelskiego w obecnych warunkach przy niemożności funkcjonowania władz sądowych wypływa z pojęcia prawnego o obronie koniecznej i zgodne jest z prawem obowiązującem (art. 101 i 103 kodeksu karnego). Dla zapewnienia bezstronnego wymiaru sprawiedliwości sąd obywatelski winien być typu kolegialnego. (…) Wyroki są wydawane ostatecznie, bez apelacji, i natychmiast wykonywane. W przypadkach szczególnie ciężkich przestępstw (…) oskarżeni po ustaleniu winy oddawani będą władzom wojskowym dla ukarania podług praw wojennych”.
Po zajęciu w sierpniu 1914 roku Królestwa przez wojska pruskie i austriackie, wzorem Warszawy, sądy obywatelskie powstały i w Lublinie i w innych miejscowościach.
Budowanie koncepcji
Początkowo – a było to w czasie, gdy po raz drugi (przypomnijmy, że pierwszy pomysł padł już 1 sierpnia) próbowano zalegalizować Straż Obywatelską w październiku 1914 r. – myślano o sądach policyjno-karnych, które – jak proponowali wtedy projektodawcy adwokaci S. Popowski, L. Supiński i T. Tomaszewski – miały nosić nazwę „Sądów Straży Obywatelskiej” albo „Sądów przy Okręgach Straży Obywatelskiej”. Pomysł, jak pamiętamy, upadł, ale trwały prace nad jego dopracowaniem. I tak “w końcu grudnia r. 1914 powstaje projekt specjalnego sądownictwa dla drobnych spraw cywilnych, które wnioskodawcy adwokaci: St. Car, W. Piechowski i niżej podpisany [Chodzi o E. St. Rappaporta – przyp. PF] pragnęli wyodrębnić od sądownictwa policyjno-karnego przy Komisariatach S. O., zorganizować przy Sekcji prawnej Komitetu Obywatelskiego m. Warszawy i <<związać proceduralnie instancjami z przewidywaną organizacją Sądownictwa Ogólnego pierwszej i drugiej (apelacyjnej) instancji.>> Odpowiednio motywowany wniosek piśmienny (z dnia 23 grudnia r. ub.) rozważała Sekcja prawna Kom. Ob. m. Warszawy, opinjowanie jednak decydujące w tej sprawie uznano podówczas za przedwczesne i dopiero w lipcu roku bieżącego [t.j. 1915 – przyp. PF], w całokształcie projektu Sądownictwa Obywatelskiego (adw. Makowskiego i towarzyszów) rozszerzono i przeobrażono uprzednie pomysły, nadając sądom niższym nazwę Sądów Pokoju i kompetencję cywilną i karną b. Sędziów Pokoju. Stąd wynikły, jako pozostałości projektów pierwotnych, pewne osobliwości ustroju tych Sądów. Z jednej strony, owa specyficzna ingerencja władzy administracyjnej, t. j. Sekcji Straży Obywatelskiej, przy układaniu listy Sędziów i Ławników Sądów Pokoju (§§ i 16 Regulaminu O. S, O.), z drugiej zaś strony, związanie Sądów Niższych w Trybunale Apelacyjnym z organizacją Sądownictwa Ogólnego”. Dokładniejszy opis struktury sądów można przeczytać w Gazecie Sądowej z 1915 r.
Wolne, obywatelskie sądownictwo
27 lipca Komitet Obywatelski zatwierdza Regulamin Organizacyjny Sądownictwa Obywatelskiego, “w dniu zaś 3 sierpnia zamianował Komitet skład osobisty tych sądów według listy, ułożonej wspólnie, przez przedstawicieli instytucji prawniczych w Warszawie. (…) W ten sposób zorganizowane polskie Sądownictwo Obywatelskie w Warszawie rozpoczęło swą działalność w dniu 5 sierpnia, – w chwili ustąpienia ze stolicy władz i wojsk rosyjskich i wkroczenia wojsk okupacyjnych“, zaś 10 sierpnia “objęły w swe miesięczne posiadanie dawne gmachy sądowe: Trybunał i Urząd Prokuratorski – Pałac Paca, Sąd Główny – pałac Rzeczypospolitej (Krasińskich)“. Do Sądów Pokoju – zanim 8 września władze okupacyjne skasowały polskie instytucje sądowe – wpłynęło 13 913 spraw cywilnych i 4 146 spraw karnych (osądzono 6 168 i 2 087). Z kolei do Trybunału w wydziale cywilnym wpłynęło 195 spraw i 21 skarg apelacyjnych (jako II instancji) od wyroków Sądów Pokoju.
Kolejny odcinek
